Академия филиалының профессоры

мемлекеттік басқару кезінде

ҚР Президентінің Алматы облысы бойынша,

заң ғылымдарының докторы, профессор,

Сарқытбек Сәрсембайұлы Молдабаев

Әкімді сайлау, дайындалған кандидатты талап етеді

Ағымдағы жылдың екінші жартыжылдығында ауылдық округ, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент және ауыл әкімдерінің алғашқы тікелей сайлауы тағайындалатын болады. Көптеген азаматтар үшін олар саясатқа нақты қатысудың жалғыз нысаны болып табылады. Біз өз таңдауымызды жасай алатынымызға, монархия емес екендігімізге және кез-келген мемлекеттік шешімге әсер ете алатынымызға ризашылық білдіруіміз керек. Бұл таңдау адамдарға дауыс берген азаматтардың мүдделері мен проблемаларын білдіретін әкімдікке белгілі бір кандидаттың пайдасына өз таңдауын жасауға мүмкіндік береді. Бұл өкілеттігі 2021 жылы аяқталатын 800-ден астам әкімдерге қатысты. Сондықтан сайлаушылар азаматтардың күнделікті өміріне әсер ететін әкім ретінде кімді таңдайтынын нақты білуі керек.

Сонымен қатар, ертең ауылдық округ, ауылдық округ құрамына кірмейтін кент және ауыл әкімінің функционалдық міндеттерін атқару үшін әкім лауазымына кандидаттар қаншалықты дайын деген сұрақ туындайды. Егер олар жеңе алмаса, бұл болашақта сайлаушылар үшін ғана емес, болашақ әкім үшін де жаман әсер етуі мүмкін. Себебі әкім лауазымына үміткерлер тек түсінікке ие болып қана қоймай, сонымен қатар әкімнің қазіргі қызметі қандай екенін нақты білуі керек. Оның үстіне, халық жаңадан сайлаған әкімдер "ескі әдетпен", яғни сайлаушыларға емес, жоғары тұрған әкімдерге көбірек бағдарланатын олардың ізашарлары ретінде жұмыс істеуге тиіс емес. Аудан әкімінің ұсынысы бойынша сайланған мәслихаттар мен тікелей сайлау бойынша сайланған әкімдердің арасында күнделікті қызметте де, стратегиялық жоспарда да үлкен айырмашылық бар.

Сондықтан, қызметке үміткер бола тұра, жаңадан сайланған әкімдер әмбебап талаптардан басқа (жасы, білімі, тәжірибесі және т.б.) әкім болуға жарамдылық тестінен өтуі тиіс және осыдан кейін ғана әкім лауазымына кандидат болу үшін емтихан тапсыра отырып, арнайы даярлықтан өтуі тиіс. Сайлаушылар қандай да бір кандидаттың әкім болуға жарамдылығы жөнінде хабардар болуға және арнаулы даярлық пен емтиханның нәтижелерін білуге тиіс. Бірақ, егер әкімдікке кандидат өзінің сайлаушыларына тестілеуден және емтиханнан өту нәтижелерін ұсынғысы келсе ғана. Әкім лауазымына үміткерлерді барлық жағынан біле отырып, ауылдық округ тұрғындарына лайықты үміткерлерді таңдау оңайырақ болады. Өйткені, әкімдіктің тиімді жұмысы көбінесе, ең алдымен, бүкіл ауылдық округке тікелей жауапты әкімнің кәсібилігі мен құзыреттілігімен айқындалады. Ол мақсатты бағдарламаларды басқарады және экономикалық, экологиялық және әлеуметтік салалардағы әртүрлі аспектілерді әзірлеуге тікелей қатысады. Сайып келгенде, ауылдық округтің әкімшілік әлеуеті үлкен дәрежеде әкімге байланысты, яғни. айқын мақсаттар қою және айқын басымдықтар белгілеу, сондай-ақ оларды жүзеге асыруға қол жеткізу қабілеті.

Сондықтан, партия мүшелері, Үздік мемлекеттік қызметкерлер, тәжірибелі басшылар немесе беделді өндірістік қызметкерлер қандай болмасын, олар сайлауға дейін әкімдер лауазымына арнайы дайындықтан өтуі керек.

Әкімдерді таңдау бойынша көрсетілген рәсімдер сақталмаған жағдайда, бізге ауылдық округ, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауыл әкімдерін тікелей сайлау өте қымбатқа түседі. Материалдық жағынан ғана емес, демократиялық жағынан да. Халық сайлаған, даярланбаған әкімдер сайлаушылардың үмітін ақтай алмайтындықтан және халық тарапынан наразылық болған жағдайда, ресми органдар ауылдық округ халқының осы әкімді өздері таңдағанына сілтеме жасай алады. Аудан әкімдерін сайлауға дейін Қазақстан халқы үшін әкімдерді тікелей сайлау уақыты әлі келген жоқ және белгісіз мерзімге кейінге қалдырылды деп қорытынды жасауға болатын жағымсыз фактілер де жинақталуы мүмкін.

Сондықтан, біз сайлауға дейін ауылдық округ құрамына кірмейтін ауылдық округ, кент және ауыл әкімі лауазымына кандидаттарды арнайы даярлаудың аса қажеттілігін көріп отырмыз. Болашақ әкімдердің арнайы дайындығы олардың әрқайсысын бағалауға және оларға ұсыныстар беруге мүмкіндік береді. Бұдан басқа, әкім лауазымына кандидаттар оқу кезеңінде әкімдік қызметінің негізгі бағыттарын толық зерделейді және әкімнің қызметін регламенттейтін негізгі нормативтік-құқықтық құжаттармен емтихан тапсырумен танысады. Қазіргі әкімнің міндеттері есептелмейтіндіктен, қолданыстағы көптеген адамдар тіпті тізімге кіре алмайды. Әкімнің бұл үлкен міндеттері мен өкілеттіктері соншалықты үлкен, сондықтан олар Гиннестің рекордтар кітабына лайық.

2001 жылы "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заң қабылданған кезде облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері – 12, ал оларға бағынысты әкімдіктер 22 өкілеттікке ие болған. Қазіргі уақытта бұл көрсеткіштер сәйкесінше 18 және 79 құрайды. Бұл тек қаралып отырған заңға ғана қатысты, ал егер басқа да заңнамалық және заңға тәуелді актілерді алатын болсақ, онда ауылдық, кенттік және ауылдық округ әкімдерінің өкілеттіктерінің жалпы саны әлдеқайда көп болуы ықтимал.

Біздің зерттеуіміздің нәтижелері көрсеткендей, Қазақстандағы әрбір екінші ауыл әкімі төрт жылдық өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейін қызметінен кетеді. 2013 жылғы тамыздан 2017 жылғы тамызға дейін түрлі себептер бойынша сайланған әкімдердің 48,2% - ы өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды. Ауыл әкімдерінің өздеріне бөлінген мерзімдерді пысықтамағандығы фактісінің өзі бірқатар жағымсыз жайттар деп санауға болмайды. Бірақ, өкінішке орай, осыдан туындайтын салдармен есептеуге болмайды. Олар, ең алдымен, қызметтерінен айырылған әкімдер басталған жұмысты соңына дейін жеткізбейді, ал олардың орнына келген жаңадан бастаушылар әрқашан бұрынғы адамдардың бастамаларын жалғастыру қажет деп санамайды.

Нәтиже, жергілікті жердегі билет сабақтастығының жіңішке тізбегі үзілді, бұл халықтың оған деген сенім деңгейіне теріс әсер етеді. Сонымен қатар, оларды жиі қылмыстық жауапкершілікке тарту, тек 2018 жылдың басынан бастап парақорлық үшін әр түрлі деңгейдегі 31 әкім мен әкім орынбасарлары (облыстық - 1, қалалық - 4, Аудандық - 5, ауылдық - 21) жауапқа тартылды. Сотталды - 12[1].

Біздің аудан әкімдері кімді ұсынды және біздің аудан депутаттары кімге дауыс берді деген сұрақ туындайды. Мәселен, соңғы әкім сайлауында (2017 ж.), Алматы облысында 2017 жылғы 5-11 тамыз аралығында 2 аудандық маңызы бар қала, 18 аудан мен қаланың 127 ауылдық округі (Талдықорған қ. басқа) әкімдерін сайлау өткізілді. 126 әкімшілік бірлікте сайлау әкімдердің өкілеттік мерзімінің аяқталуына байланысты, 3 әкімшілік бірлікте-орын алған бос орындарға байланысты тағайындалды. Барлығы 388 кандидат ұсынылды, 386 - сы тіркелді, түрлі себептер бойынша 7 кандидат алынып тасталды, сайлауға 379 кандидат қатысты.

Сайланған 129 әкімнің ішінде 6 әйел (4,6%), қазақтар – 120 немесе 93%, орташа жасы 48 жасты құрады. Барлығы жоғары білімді, оның ішінде оқытушылар-34, ауыл шаруашылығы мамандары – 28, инженерлер – 25, экономистер – 20, заңгерлер – 18.

Сайланған 129 әкімнің 101-і - жұмыс істеп тұрған округ әкімдері немесе 78,3% – ы, 16 - сы-әкімдер мен мәслихаттар аппараттарының, 10-ы-коммерциялық құрылымдардың, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің қызметкерлері, ал 128-і - "Нұр Отан" партиясының мүшелері (99,2%)[2].

Біздің зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай, сайланған әкімдердің негізгі бөлігі ауылдық округ басшысы лауазымына кіріскенге дейін әкімдіктің қызметі туралы нақты түсінікке ие болмаған. Ұзақ уақыт бойы әкім лауазымына кірісіп, әкімнің көптеген функцияларында бағдар таба алмады. Бүгін әр әкім біліктілікті арттыру курстарынан өтіп, сауалнама барысында өзінің білім деңгейін арттыру қажеттігін атап өтті. Сондай-ақ, жұмыс істеп тұрған ғана емес, сонымен қатар ауылдық округтің құрамына кірмейтін ауылдық округтің, кент пен ауылдың болашақ әкімдерін де мамандандырылған даярлауға үлкен қажеттілік туралы анықталды.

Қорытындылай келе, бүгінгі таңда Қазақстанның бірде-бір жоғары оқу орны болашақ әкімдерді дайындамайды және қазіргі әкімдер өз өкілеттіктерін растайтын мамандандырылған курстар жоқ екенін атап өткен жөн. ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару Академиясы бар, ол болашақта да, түрлі деңгейдегі әкімдермен де даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттырумен айналысады.

Менің ойымша, бұл жеткіліксіз, халық сайлаған әкімнің жаңа типін қалыптастыруға тек мемлекеттік органдар ғана емес, бүкіл Қазақстан қатысуы тиіс. Біз бұл әкімнің жаңа тұлғасы болашақта мемлекет пен азаматтар арасындағы диалогты нығайтуда, сондай-ақ "халық үніне құлақ асатын мемлекет"тұжырымдамасын іске асыруда үлкен рөл атқара алатын бүкіл ел халқы үшін үлкен мүмкіндік екенін түсінуге тиіспіз.

Өйткені, болашақ халық сайлаған ауылдық округтің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауылдың әкімі – бұл біздің қоғамды одан әрі демократияландыруға байланысты болатын негізгі саяси тұлға. Халық сайлаған әкім, ең алдымен, Халықпен жұмыс істеуі тиіс, сондықтан оның өкілеттігі қайта қаралуы тиіс, онда негізгі екпін сайлаушылармен өзара іс-қимылға бағытталуы тиіс. Халық сайлаған әкім өзінің күнделікті жұмысын халықтың қатысуымен және халықтың қатысуымен ғана құруы тиіс. Сондықтан ауылдық округ, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауыл әкімінің тікелей сайлауына Қазақстанның барлық азаматтары белсенді қатысуға тиіс. Ең алдымен, патриот, терең білімді және ең бастысы өз халқын сүйетін азаматтар әкім лауазымына кандидат болуға тиіс.

Ол үшін "әкім мен оның командасын даярлау мектебі"ретінде қосымша кәсіби білім берудің ғылыми негізделген бағдарламасын дайындау қажет. Негізгі міндет түйінді құзыреттердің белгілі бір кешеніне ие және мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару саласында талдауға, ұйымдастыруға және жоспарлауға қабілетті әкімдер мен оның командасын қалыптастыру, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет жүйесінің барлық элементтерін белсенді әрі тиімді жетілдіру, өз азаматтарының мүддесі үшін ауылдың орнықты дамуы үшін жағдайлар жасау. "Әкімді және оның командасын даярлау мектебінде" әкімдер мен оның командасының келесі құзыреттері бойынша білімді, іскерлікті және дағдыларды дамыту бойынша талаптар көзделуі тиіс: саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайды талдай білу; өз ойларын айқын жеткізе білу; жұртшылықты тарту, өз бетінше білім алу қабілетін өзектендіру; ықтимал жанжалды жағдайларда сындарлы өзара іс-қимыл жасау; сыртқы және ішкі нормалау жағдайларында жұмыс істеу және т. б.