"ХХІ ғасырдағы Махалля: қайта өрлеу және даму" тақырыбында

Дөңгелек үстел ұсыныстары

2022 жылдың 8 желтоқсанында Алматы қаласында «Ошак тұрақты даму орталығы» қоғамдық бірлестігі Өзбекстан Республикасының Бас консулдығымен бірлесіп, заманауи әлемдегі махалля институтын талқылауға арналған дөңгелек үстел өткізді.

Махалля[1] сияқты әлеуметтік қауымдастықтар мен азаматтардың өзін-өзі басқару органдарын жаңғырту қажеттілігі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Орталық Азия бөлігінде ғана емес, Ресей Федерациясының кейбір аймақтарында, атап айтқанда Татарстанда да сезіліп отыр. Ғылыми және саяси ортада бұл мекемені татар ауылдарында[2] қалпына келтіру қажеттігі туралы айта бастады.

Махалля немесе махалла сөзі сөзбе-сөз араб тілінен "іргелес лагерь"/"демалыс орны" немесе "қалалық лагерь" деп аударылады. Қаланың бір бөлігі ретінде Махалля халқы негізінен мұсылмандар тұратын елдердің барлық дерлік қалаларында бар, бірақ махалла атауының өзі барлық мұсылман елдерінде жоқ.

Араб әлемінің барлық елдерінің тұрғындары өз қалаларының кварталдарын махалля деп атайды (және көршілес Тәжікстанда халқының көпшілігі өзбектер тұратын аудандарды махалла деп атайды, ал тәжіктер арасында махалля деген сөздің орнына гузар атауы жиі кездеседі). Ауғанстанда тұратын көптеген халықтар (пуштундар мен басқа да шағын халықтарды қоспағанда), Пәкістанның, Бангладештің және Үндістанның кейбір штаттарының тұрғындарының көпшілігі мұсылман халқы. Қазақстан мен Қырғызстанда "махалля / махалла" сөзін осы елдерде тұратын өзбектер жиі қолданады, ал Қытайда Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының ұйғырлары мен түркі халықтары қолданады, бұл сөз Молдавияның байырғы тұрғындары арасында ауызекі тілде де кездеседі.

Махалля мұсылман Шығысында жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын институт ретінде терең тамыры бар. Мысалы, XI ғасырда Каирде махаллдың болуы туралы ақын, жазушы Насыр Хосров хабарлайды. 1043-1052 жылдары Таяу Шығыс елдеріне саяхаттау кезінде жасалған "Сафар-наме" ("саяхатшы жазбалары") атты еңбегінде ол "Каир қаласы 10 махалладан тұрады" деп хабарлайды.

Әл Фараби (870-950) өзінің "идеал қаланың халқы туралы ойлар" [3]атты еңбегінде былай деп жазды: "...әр адам табиғи түрде өмір сүруге және өзін жетілдіруге деген ұмтылыс жолында оған көп нәрсе қажет болатындай етіп ұйымдастырылған, бірақ ол жалғыз оларды игере алмайды, бұған қол жеткізу үшін адамдар қауымына қажеттілік туындайды <...> Осы қауымдастық мүшелерінің бірыңғай бірлескен қызметі оларға өмірлері мен кемелділігі үшін қажетті нәрселерге қол жеткізуге және игеруге мүмкіндік береді".

"Осыған байланысты адам, ең алдымен, көршісіне жақындайды, сонымен бірге ол сол көршісімен бір көшеде, бір махалляда, бір қалада және ақырында осы қаланы құрған бір елде тұрады"[4].

Осыған байланысты Өзбекстан Республикасының мысалында осы өзін-өзі басқару органының ерекшеліктерін және оның қазіргі әлемдегі әлеуетін қарастыру қажет деп санаймыз. Орталық Азияның қақ ортасында орналасқан және шамамен 30 миллион адам тұратын қазіргі Өзбекстан тәуелсіз саясат жүргізуге көп күш жұмсайды. Елде аумақтық бөліністің мемлекеттік құрылымымен қатар махалля жүйесі қайта жанданды. 1999 жылы Өзбекстан Республикасының "Азаматтардың өзін-өзі басқару органдары туралы" Заңы қабылданды, онда  7-бетке сәйкес махалля жергілікті өзін-өзі басқару органы ретінде анықталады. Ол арқылы азаматтық қоғамның құрылысын жүргізу жоспарлануда. Жалпы, Өзбекстанда махалля жүйесінің жандануы жүріп жатыр, ол қарапайым тоқсандық бірлестік болып табылады және бұл жай ғана азаматтық қоғам институты емес, қарым-қатынастары жатақхананың белгіленген нормаларымен реттелетін адамдар қауымдастығы.

Біздің зерттеулеріміздің нәтижелеріне сүйенсек, Өзбекстан махаллясының көп ғасырлық тәжірибесі мен заманауи үрдістері Қазақстан үшін орталықсыздандырудың нақты және баға жетпес тәжірибесі болып табылады.

Бүгінгі таңда Өзбекстанда жұмыс істейтін 10 мыңға жуық махалла бұрын жергілікті жерлерде мемлекеттік билік органдары жүзеге асырған 30-дан астам әлеуметтік және экономикалық маңызды міндеттерді сәтті орындауда.

Дөңгелек үстелге қатысушылар Өзбекстанның жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы тәжірибесін жан-жақты қарастырып, талқылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару кез келген мемлекеттің іргетасы, ал елдің мемлекеттік және қоғамдық жүйесі жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуына байланысты деп есептейді.  

Талқылау нәтижелері бойынша Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту мақсатында өткен «Дөңгелек үстелге» қатысушылар ҰСЫНАДЫ:

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігіне:

- Өзбекстанның жергілікті өзін-өзі басқарудың сәтті тәжірибесін ұсыну, өйткені қазіргі махалля тәжірибесі тұжырымдамада көрсетілген Батыс Еуропа елдерінің өзін-өзі басқару тәжірибесінен гөрі қолайлы[5]. Қазақ және өзбек халықтарының тарихи-мәдени өзара іс-қимылының тамыры ғасырлар бойы жалғасып келеді және ол ортақ өткен және бай рухани мұрамен нығайтылған. Бізді тату көршілік, тілдердің, діннің, мәдениеттің және дәстүрлердің ортақтығы біріктіреді. Бұл өткенді, бүгінді және болашақты байланыстыратын тірі жіп, мәңгілік достықтың кепілі.

Қазақстан Республикасы Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігіне

-  ішкі құрылымды қайта құру жолымен Жергілікті өзін-өзі басқару комитетін және оның тиісті аумақтық органдарын құру.

- теледидарда және басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқарудың табысты тәжірибесін көрсетуге бағытталған Қазақстан өңірлерінде жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру туралы хабарлар, айдарлар мен арнайы шығарылымдар жасау;

- жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша үздік телебағдарламаға, газетке, үздік журналға, БАҚ-тағы үздік айдарға республикалық конкурс өткізу туралы мәселені қарау.

Қазақстан Республикасы облыстарының әкімдеріне

- аймақтарда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін одан әрі дамыту үшін қағидаттар мен идеялардың сақталуына кепілдік беретін орган ретінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, жергілікті қоғамдастықтың және бұқаралық ақпарат құралдарының қатысуымен облыс әкімі жанынан жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту жөніндегі кеңес құру.

ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясына

- жергілікті өзін-өзі басқару менеджерлерін даярлау бойынша оқу бағдарламасын әзірлеу;

- мемлекеттік қызметкерлер қатарынан ғана емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен жергілікті қоғамдастық өкілдерінен де жергілікті өзін-өзі басқару менеджерлерін даярлау бойынша сабақтар курстарын ұйымдастыру.

«Ochaq тұрақты даму орталығы» ҚБ-нің Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту қауымдастығын құру туралы ұсынысын қолдау.

ҚР Президенті мен Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқару органдары арасындағы өзара қарым-қатынастың жаңа нысаны ретінде Қазақстанның жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту қауымдастығының "Қазақстан Республикасының жергілікті қоғамдастықтарының жағдайы және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жергілікті халықтың мүддесі үшін мәселелерді шешу қабілеті туралы"міндетті жыл сайынғы баяндамасы белгіленсін.

[1] «Махалля» сөзі орыс тілінде әдетте «жергілікті қоғамдастық, қаланың кварталы, пәтерлік комитет» деп аударылады. Демек, бұл жай ғана қалалық квартал емес, сол жерде тұратын адамдар қауымы, яғни әлеуметтік бірлік.

[2] Татарские населённые пункты и махалли: история и проблемы возрождения: Сб. ст. / Науч. ред. Д.А. Шагавиев, М.Р. Гайнанова. - Казань: Изд-во Ин-та истории им. Ш. Марджани, 2015. - 187 с.

[3] Маънавият юлдузлари (Звёзды духовности). Тошкент, 1999. Б. 67-68.

[4] Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри (Раздумья о населении идеального города). Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедия-си, 2004. Б. 56.

[5] «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 18 тамыздағы № 639 Жарлығы